““अप्प दीपो भवः”” भगवान गौतम बुद्ध

– राजेन्द्र प्रसाद पाठक

आज बुद्ध पुर्णिमा, भगवान गौतम बुद्धको २५६२औं जन्म जयन्ती । बुद्धको जन्म राजा शुद्घोधनको जेष्ठ पुत्रका रुपमा तात्कालिन लुम्विनी राज्यको राजदरवारमा भएको थियो । रोलक्रमले नै उनी राजा शुद्घोधन पछिका राजा थिए । राजकुमार रहेकै अवस्थामा उनी भित्र वैराग्यको जन्म भयो । राजदरवारबाट बाहिर घमफिरकै अवस्थामा उनले एक पटक मृत मानिस देखे, गरिवी देखे, रोगी मानिस देखे र आफुलाई हेरे । यिनै दृश्यहरुले उनी भित्र वैराग्य जन्मायो । अब यि सबै अवस्थाको मुक्तिका लागी आफु लाग्ने संकल्पका साथ बिबाहित श्रीमती , भर्खर मात्र जन्मिएको छोरा राहुललाई आफु उनान्तीस बर्ष हुँदा रातको समयमा एक जना सारथीलाई साथमा लिएर उनी राज्यको सिमाना पार गरे । आफ्नो शरिरमा पहिरेको सम्पुर्ण आभुषण र वस्त्र आदी सोही सारथीलाई जिम्मा दिएर आफु ज्ञान प्राप्त भए पछि मात्रै देश फर्कने निधो गरेर भारतको सारनाथ तर्फ लागे । निरञ्तर छ बर्षको साधना पाश्चात भारतको वोधगया स्थित पिपलको रुखमुनी उनलाई ज्ञान प्राप्त भयो । त्यस पछि उनी बुद्घ कहलिए । आज उनको छब्बिस सयौं जन्म जयन्ती हो ।

त्यसबेला लुम्विनी राज्य अत्यन्तू शक्तिशाली देश मानिन्थ्यो । राजकुमार सिद्धार्थ  र उनका पिता शुद्घोधन अत्यन्तै शक्तिशाली राजघराना थिए । शक्ति र समृद्धिका बावजुध पनि उनिहरुमा रत्तिभर घमण्ड थिएन भन्दा फरक पर्दैन । यदी त्यस्तो घमण्ड हुँदो हो त राजकुमार सिद्धार्थमा वैराग्य जन्मदै जन्मदैनथ्यो होला । मृत , गरिब र रोगीको वास्तविक ब्याथालाई आत्मसाथ गरेकै कारण र सो को निराकरण गर्नकै खातिर राजकुमार सिद्धार्थले चिवर पहिरिएका हुन । नत्र ता उनी जन्मदै राजकुमारलाई कुन चाहीं भौतिक सुख सुबिधा र चिज बस्तुको खाँचो थियो होला र ? सारा दरवारको सुख सयललाई त्याग गरेर नै उनी बुद्ध बन्न सफल भएका हुन अन्यथा एक राजा मात्रै हुन सक्दथे । संसारमा धेरै नै राजा महाराजाहरुका आ–आफ्नै इतिहास त होलान् । कतिका विलीन नै भए होलान् । राजा मात्रैमा चित्त बुझाएका भए उनको समेत यही गती हुन्थ्यो होला । तर राजगद्धी समेत त्याग गरेर सम्पुर्ण मानव जगतकै भलो गर्न आफ्नो जीवन उत्सर्ग गरेकै कारण एउटा राजकुमार आज भगवान बुद्ध भएको छ । उनकै जन्म स्थानको बिषय बस्तुलाई लिएर बिभिन्न चर्चा परिचर्चा र मिडीयावाजी लगायत केही बिवादास्पद लेख रचना र भनाईहरु बेलाबखत नेपाल र भारत बिच आउने समेत गर्दछन् । के एउटा सामान्य मानिसको जन्मका बिषयलाई लिएर त्यस्तो बिवाद र खिचातानी हुन्थ्यो होला त ? यी कुराहरुले नै यो सावित हुन्छ कि ज्ञान र क्षमताले एउटा साधारण मानवलाई कुन तहमा पु–याउँछ ? नेपाल र भारतको बोर्डरमा लाखौं लाख मानिसहरु जन्मिए र मरी पनि सके खोई तिनीहरुको जन्म स्थानलाई लिएर बिवाद भएको ? त्यसैले बुद्धको “ अप्प दिपो भवः” भन्ने वाक्याँशले मलाई बढी नै छुन्छ । दीप अथवा उज्यालोलाई सबैले नै जोहो गर्न खोज्दछन् तर अँध्यारोको जोहो गर्न कोही पनि चाहँदैन तर पनि यो त प्राकृतिक नियम हो भै नै हाल्छ । त्यसैले आफै दीप बनेर जल्ने कोशिस गर तव सबै तिमी तर्फ आफै आकर्षित हुन्छन् र हुन बाध्य नै हुन्छन् त्यसमा शन्देह छैन । मेरो बिचारमा यो नै बुद्धको सर्वोत्कृष्ट महावाणी हो ।

ज्ञानी स्वयं र उनले प्राप्त गरेको ज्ञानको कुनै पनि सिमा , परिधी र भुगोल हुँदैन । यो त सर्वब्यापी नै हुन्छ । ज्ञानले मात्रै ब्यापकता प्राप्त गर्न सक्दछ । त्यस कारण पनि ज्ञानको सिमा र परिधी हुँदैन । त्यो सर्वस्विकार्य समेत हुन्छ । संसारका कुनै पनि क्षेत्र र धर्मले ज्ञानलाई अस्विकार गरेको छैन । आदी कुराहरुले पनि यस्ता बिवादको कुनै पनि तुक देखिदैन । सिद्धार्थ नेपाल भुमीमा जन्मिए र भारत भुमिमा बुद्धत्व प्राप्त गरे त्यस पछि उनले प्राप्त गरेको ज्ञानले नै उनलाई युनिभर्सल बनायो । यो नै सत्यता हो । बुद्ध पथ प्रदर्शक हुन हामी यात्रु बन्नमा कठिनाई महसुस गरी रहेका छौं । जुन दिनबाट हामी समग्र यात्रु बन्न सकौंला त्यसै दिनबाट मात्रै समग्र मानव जीवनको मुक्ति संभव छ । संम्पुर्ण मानवताका पर्याय भगवान गौतम बुद्धका उपदेशको अवलम्वनले मात्र मानव जगतको उद्घार हुन सक्दछ ।

राजकुमार र भविष्यका राजा समेत रहेका सिद्धार्थले आफ्नो दरवार र भौतिक  समृद्धि त्याग गरेर साधारण भन्दा साधारण जीवन यापन पश्चात जे जती प्राप्त गरे आज सम्म र आज उप्रान्त समेत जे जती सम्मान भाव प्राप्त गर्लान त्यो लेवलको सम्मान साधारण जीवनबाट नेता , राजा , राजकुमार सरह जीवन यापन गर्न सामर्थ्य राख्नेहरुले समेत भौतिक सुख सुविधा सम्पन्न जीवन भन्दा ज्ञान र सेवा भावले ओतप्रोत भएको जीवनले मात्र अमरत्व प्राप्त गर्न सक्दछ भन्नेमा विश्वास गर्न सक्यो भने मात्र जीवन र जगतको उद्घार हुन सक्दछ । अन्यथा संसारमा कलह , अज्ञानता , अराजकता , अशभ्यता , अशिष्ठता , अनिकाल , रोग , भोक र शोकले समग्र मानव समाज मुक्त हुनै सक्दैन ।

उच्च तहले गरेको कर्म लोकमा  सर्वस्वीकार्य हुन्छ । त्यसै कारण समेत जे जती योगदान उपल्लो तहबाट हुन सक्यो त्यत्तीनै तल्लो तह सम्म फैलन सक्दछ । आज यस किसिमको योगदानको खाँचो देशले महसुस गर्न थालेको अवस्थामा जती सक्दो उच्च तहले नै यस कार्यमा अग्रसर हुन सक्नु पर्दछ । भौतिक सुख सुविधाले सम्पन्न जीवन भन्दा शान्त सौम्य र सर्वसुलभ जीवन नै कालान्तर सम्म मुल्यवान रहन्छ । भौतिक जीवनको त एउटा आयु अवधी हुन्छ नै तर पनि सालिनताले सम्पन्न जीवनबाट प्राप्त उर्जा सामग्र मानव जगतका लागी प्ररणादायी बन्न सक्दछ ।

हाम्रो देशको उपल्लो तहमा बस्ने नव महाराजहरु अति भौतिक सोचले ग्रस्त भएकै कारण आज बुद्ध जन्मीएको देश र समाज अशान्त भैरहेको छ । राजर्षी जनकको भुमीमा ऋषी मनको अन्त्य भएको छ । सिता र भृकुटीको भुमीमा नारी र चेलीहरु समेत असुरक्षा महसुस गर्दैछन् । आज दया र दान दिन सक्नेहरु भिखमग्गा भएका छन् । संस्कार र संकृतीको भण्डार संस्कारहीन पतीत बन्दैछ । नगद र भौतिक सुविधामा सबै चिजको विनीमय हुदैछ । राजकाजको उच्च तहमा बस्नेहरु समेत आफुलाई ब्यापारीमा परिणत गर्दैछन् । समाजका सबै जसो मुल्य र मान्यताहरु लुप्त गराईंदैछ । साँस्कृतिक वैभवतालाई अतिभौतिकतामा परिणत गराईंदैछ पुर्विय ज्ञान र दर्शनको भण्डारलाई पश्चिमा विभेदको नजरअन्दाज लगाईंदैछ । हामी दिनानु दिन स्वतन्त्र भन्दा परतन्त्र बन्दैछौं । ज्ञान मर्दछ हाँसेर , रोई विज्ञान मर्दछ । भन्ने भनाईमा जब सम्म सहमत हुन सक्दैनौं तव सम्म शान्तीको सास फेर्न मुश्किलै पर्ला । बुद्धम्  शरणम् गच्छामी । धम्मम शरणम् गच्छामी ।। संघम शरणम् गच्छामी ।। अस्तु !!