शोभाकर पराजुली
काठमाडौं, मंसिर ५ । मान्छेबाट गल्ति हुन सक्दछन् भनेर नै लोकतन्त्रको माध्यमबाट गल्ति गर्न नदिने र सच्याउने प्रविधिलाई आत्मसात् गरिएको हो । तर एकदलीय कम्युनिष्टहरूले गल्ति गरेमा त्यसलाई सजिलैसँग सच्याउन नसकिने हुँदा उनीहरू काँग्रेसको विकल्प बन्न सक्दैनन् । काँग्रेसको लक्ष्य गल्तिलाई सजिलैसँग जनताले सच्याउन सक्नु पर्दछ भन्ने हो जबकि कम्युनिष्टहरूको लक्ष्य जनताको त्यो अधिकारलाई कुन्ठित गर्नु हो । मानिस स्वार्थी प्राणी हो भन्ने कुरा त स्थापित भएको छ नै । समाजको सम्बन्धमा हामीहरू जहिले पनि व्यक्तिगत स्वार्थ नभएका विषयहरूमा निष्पक्ष हुने गर्दछौंँ । हामीहरू सकेसम्म सामाजिक तर कुनै पनि हालतमा आफ्नो स्वार्थ नभएका बारेमा निर्णय दिन पर्दा क्षमताले भ्याएसम्म निष्पक्ष हुने गर्दछौं ।
हाम्रो स्वच्छ दिमागमा यो पनि आउँदछ कि–समाजमा सबैका मूलभूत आवश्यकताहरू एकै प्रकारका हुन्छन् । कुनै व्यक्तिगत वा पारिवारिक रुपमा नभई नहुने आवश्यकताहरू र अपवाद बाहेक सबै उस्तै किसिमका हुन्छन् । जमिन, पानी, हावा तथा प्राकृतिक श्रोतहरू हामी देख्दछौँ । ती सबै प्रकृतिका वरदान हुन् । हामी जन्मनु भन्दा पहिला पनि ती थिए र हामी पछि पनि रहने छन् । केही रुप परिवर्तन होला । यस प्रकार सबैका साझा आवश्यकता र प्रकृतिबाट प्राप्त विषयहरूको साझा अधिकारका बारेमा सोच्यांै भने हाम्रो लक्ष्य किटान हुन सक्दछ । त्यति बेला ती प्राकृतिक श्रोतको विवेकपूर्ण र समाज हितलाई ध्यान दिएर प्रयोग भयो भने समाजलाई नै कति फाइदा हुने थियो भन्ने सोच आउनु स्वभाविक हो ।
लोकतन्त्रमा तानाशाही व्यवस्थामा भन्दा छिटो विकास भएका र जनताले बढी सुख पाएका उदाहरणहरू उत्तर कोरिया र दक्षिण कोरिया, जापान र चीन, पूवी जर्मन र पश्चिम जर्मन आदि देशले पनि देखाएका छन् ।
संघीयता, समानता, मेलमिलाप, विकास शिक्षा, स्वास्थ्य, गास, वास, कपासमा जनतालाई कसरी सबल बनाउन सकिन्छ त्यसले नै लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउनेछ भन्ने पनि हामीले ध्यान दिन आवश्यक छ । नेपालको विकास भनेको सबै क्षेत्रको विकास हो भन्ने पनि हामीले सोच्नै पर्दछ । काँग्रेसले कम्युनिष्टहरूले भन्दा नराम्रा कार्य कहिल्यै गरेन । न विकासका पूर्वाधारलाई नास गरेको हो न जनतालाई डर धाक देखाएको हो । समानताको लक्ष्यलाई पूरा गर्न समाजमा विचारको माध्यमद्वारा काम हुन्छ र त्यो विचारलाई मूर्त रुप दिने कार्य राजनीतिबाट हुन्छ ।
राजनीतिक दलहरूले नै यसको लागि महत्वपूर्ण भूमिका निभाएका हुन्छन् । राजनीतिमा पनि केही सोचले काम गरेको हुन्छ नै । जस्तै प्राक्रितिक श्रोतमा समाजको हक र अधिकार हुन्छ । जमिनलाई आवादी गरेर अझ राम्रो बनाउँदा श्रमको मूल्यको हकमा कुनै व्यक्तिको अधिकार भए पनि त्यसको आधार त प्रकृति नै हो, त्यो भूमिमाथिको अधिकार भने मूलभूत रुपमा सबैको साझा हुन्छ । तर साझा भनेर काम पनि नगर्ने र श्रम गर्नेको सम्पति लुट्ने प्रवृत्तिले समाजलाई अग्रगमन दिँदैन । कसैलाई पनि शोषण गर्न नदिने तर उसको श्रमको सम्मान गर्ने कार्य सबैभन्दा महत्वपूर्ण हो, किनभने श्रमलाई अरुले जनतालाई क्षमतावान र निष्पक्ष चिन्तन गर्न सक्ने बनाउनु आजको आवश्यकता हो । डर देखाएर सत्तामा जान चाहनेहरूबाट जनतालाई होशियार बनाउन आवश्यक छ ।
मानिस मानिस नै हो देवता बन्न सक्दैन । त्यसैले मानिसलाई विभिन्न किसिमबाट कसी लगाइराख्नु पर्दछ भन्ने सोच लोकतन्त्रको सोच हो भने उस्तै मानिसलाई भगवान जस्तो बनाउने सोच कम्युनिष्टको हो । उत्तर कोरियाका नेताको जन्मोत्सव नेपालमा पनि मनाउन माओवादी समेतका कम्युनिष्टहरूले सक्रियता देखाए । यो नयाँ राजाको खोजी हो वा वैचारिक साम्राज्यवादलाई मानेको हो ? धरापमा पार्ने कार्य भयो भने मानिसले परिश्रम गर्दैन र परिश्रम नगरेपछि उत्पादन बढ्दैन र उत्पादन नबढ्नु भनेको विकास ढिलो हुनु हो । त्यसैले हामीहरुको लक्ष्य समाजको हित र कुनै प्रकारका अन्याय हुनु हुँदैन भन्ने हुनु पर्दछ । समाजको हितको लागि केही गर्नु पर्दछ भन्ने विचार हामीमा आउनु स्वभाविक हो ।
संवादको माध्यमद्वारा समाजमा विकास हुन्छ र यो क्रम जारी रहन्छ भन्ने धारणा राखेको हो । तर यसले सोचे जस्तो समानता र विकास दिन सकेन बरु जनतामा त्रासको वातावरण दियो । वितृष्णा भएर पनि त्यसको विरोध गर्न नसकिने भयो । राजनीतिमा अझ राम्रो विकल्पको सोचलाई अन्य समूहको रुपमा आउन दिने कार्य भएन । यसले गर्दा दलका नेताहरुका मानवीय कमजोरीका कारण साम्यवादी विचार जनपृय हुन सकेन किनभने यो जनहितकारी हुन सकेको थिएन । तर जनतालाई बन्दूकको भरमा दबाउने र बेन्र वास गरेर त्यो विचारले जति नराम्रो गरे पनि त्यसैलाई रुचाउने अवस्था सृजना गरिएको हुँदा साम्यवादी देशहरुमा जनताले केही अपवाद बाहेक विद्रोह गर्न सकेनन् । जब रुसमा कम्युनिष्ट नेताहरुले नै कम्युनिष्ट व्यवस्था ठीक छैन भने, जनताले चुपचाप खुसी भएर आत्मसात्् गरे र रुसी छत्रछाँयामा रहेका कम्युनिष्ट देशहरुबाट कम्युनिष्ट व्यवस्था तासको घर झै ढल्यो । तर यो खुसी र दुःखको विषय भन्दा पनि विश्लेषण गरेर कसरी जनहितकारी र विकासवादी राजनीति गर्न सकिन्छ भन्ने सोचका लागि निष्पक्ष भएर सोच्ने र काम गर्ने अवसर हो ।
खराब भएर पनि जनतालाई निरीह पारी अन्याय गर्दा संयन्त्रको कारणले जनताले विरोध गर्न सकेका रहेनछन् भन्ने तथ्यलाई पूर्व कम्युनिष्ट राष्ट्रहरुले प्रमाणित गरिदिएका छन् । राजनीतिक रुपमा समाजको हितका लागि क्रान्तिकारी सोचहरु आएका छन् । समाजमा समानता हुनुपर्दछ, समाज विकासशील छ भन्ने जस्ता विषयमा मात्र नभै विकास जति बढी भयो समानता त्यति नै बढी हुन सक्दछ । अर्थात् अर्थपूर्ण समानता हुन सक्दछ भन्ने बारेमा हामी प्रष्ट हुनु पर्दछ । अमेरिकामा विकास भएका कारणले नै बेरोजगार, वृद्ध भत्ता एक हजार डलरसम्म दिन सकेको पाइन्छ । हामीहरुको देशमा समानताका जतिसुकै कुरा गरे पनि एकहजार डलर अर्थात् करीब असी हजार नेपाली रुपैँया होइन पाँचसय रुपया दिन धौ धौ पर्ने अवस्था छ । अमेरिका आदि देशमा भएका धनीहरुको आम्दानीको अनुपातमा एकहजार डलर कम होला तर हाम्रा दशे का गरीबहरुको आवश्यकता पूरा गर्न लाग्ने खर्च भन्दा धेरै सुखी जीवन बिताउन त्यसले सहयोग गर्दछ । हाम्रा लक्ष्य कमसेकम न्यूनतम आवश्यकता पूरा गर्ने र विकासलाई प्रोत्साहित गर्ने सोचमा आधारित हुन आवश्यक छ ।
राजनीतिमा यी आवश्यकता पूरा गर्न द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको ठूलो भूमिका रहन्छ । यसले केही महत्वपूर्ण विषयहरुलाई समेटेको छ । समाज विकासशील छ र यो विकास र समानताको उत्कर्ष परिणत हुने क्रम जारी नै रहन्छ । यो लक्ष्यमा मानिस मानिस एक हुन् र बराबर छन् भन्ने कुराको महत्वपूर्ण स्थान छ । अर्थात् सत्ताको विरोध गर्न नसक्नुको अवस्थामा सत्ताले जनताको हित गरेकै हो त ? विश्वमा अर्को धार छ, त्यो हो समाजवादी धार र यसलाई कम्युनिष्टहरुले पनि समाजवाद भन्ने गरेको हुँदा लोकतान्त्रिक समाजवाद पनि भन्ने गरिन्छ । यो धारको पश्चिमी राष्ट्रहरुमा राम्रो प्रभाव भएकोमा जापान आदि देशहरुले पनि यो धारलाई क्रमिक रुपमा पछ्याइरहेको पाइन्छ ।
नेपालीको सन्दर्भमा नेपाली काँग्रेसले यो धारको प्रतिनिधित्व गरेको छ । नेपाली काँग्रेस वैज्ञानिक समाजवाद, द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद, मानवीय समानतामा आधारित समाजको परिकल्पना गर्दछ । यो धारले वैज्ञानिक समाजवादलाई उच्च विन्दुमा पु¥याउने सबैभन्दा उपयुक्त माध्यम द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद हो भने विश्वमा देखिएको जल्दोबल्दो राजनीतिक व्यवस्थाकोे रुपमा बिसौँ सताब्दीसम्म साम्यवादी विचार नै हो । यसले वैज्ञानिक समाजवाद, द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद, सर्वहाराको अधिनायकवाद, मानवीय समानतामा आधारित समाजको परिकल्पना गरेको हो । यसले वाद, प्रतिवाद र विचारलाई आफ्नै प्रकारले आत्मसात् गरेको छ ।
विविध विचारलाई स्वभाविक रुपमा शान्तिपूर्ण किसिमले आउन दिनु पर्दछ र ती विचारहरु बिना रोकावट समाजमा चलखेल हुन पाउनु पर्दछ । ती विचारलाई लोकतान्त्रिक किसिमले मात्र सही निकास दिन सकिन्छ र वाद, प्रतिवाद र संवादको माध्यमद्वारा अग्रगामी निकास निकाल्ने तरिका भनेको लोकतन्त्रमा आधारित विविध विचारलाई सम्मान गर्ने समाज नै हो भन्ने धारणा लोकतान्त्रिक समाजवादीहरुको छ । मानेर त्यसलाई अपनाउन चाहन्छन् र कुनै मानिसलाई महान र सर्वज्ञ हुन सक्ने व्यवहार देखाउँछन यो लोकतन्त्रमा हुँदैन । समाजमा वढी सुविधा भएका भन्दा कम सुविधा भएकाहरुको नै बाहुल्यता रहने हुँदा लोकतन्त्रमा मत नै दिंदा पनि बहुसंख्यकले उनीहरुको हित गर्नेहरुलाई नै छान्ने सम्भावना बढी हुन्छ भन्ने मान्यताका आधारमा लोकतन्त्रलाई आत्मसात् गरिएको हो ।
त्यसको लागि जनतामा सजगता आवश्यक छ र जनतालाई शिक्षित गरिनु पर्दछ । तैपनि लोकतन्त्रमा अन्याय, अत्याचार भएका छन् भन्ने कुरा पनि छन् । अन्याय धेरै भएका ठाउँहरु पनि छन् । तर लोकतन्त्र भएकोले अन्याय भएको जनताले महसूस मात्र होइन त्यसको बारेमा बोल्न पाएका छन् । त्यसको विकल्प खोज्न पनि पाएका छन् । उदाहरणको लागि २०४६ साल पछिको चुनावमा नेपाली काँग्रेसले वहुमत प्राप्त ग¥यो । यसले विकासका प्रशस्त कामहरु पनि गरेको हो । यसले जनताको हितको नाममा जनतालाई बन्दूकको त्रास देखाउन आफ्ना लडाकू मिलिसियाहरुको गठन गरेन वा कुनै अर्धसैनिक दस्ता पनि गठन गरेन । त्यही कारणले जनताले काँग्रेसले गल्ति गरेमा वा अझ राम्रो काम गर्ने सम्भावना भएको अर्काे विकल्प देखिएमा सजिलैसँग चुन्ने अवसर पाए । त्यो अवसरको दुरुपयोग भयो र काँग्रेसले विकास कम गरेको महसूस भएको भए अरुले त विकासलाई नै अवरुद्ध गरे वा विकासलाई ध्वंस पनि पारे ।
जनताले बुझ्नु पर्ने महत्वपूर्ण विषय हो कि विकल्पको छनौट गर्दा कुनै विकल्पको छनौट अन्तिम छनौट हुन नपुगोस् र जनता अन्तिम विकल्पको छनौटका दास बन्न नपुगुन् । अधिनायवादीहरुले जसरी कुनै विचारलाई महान सिद्धान्त वा विचारको लागि काम गर्न र बलिदान दिन जति सजिलो छ त्यति नै सिद्धान्त वा विचारलाई लागू गर्न गाह्रो हुन्छ । लागू गर्ने क्रममा गल्ति हुन सक्दछन् । नेताहरुमा वा कार्यकताहरुमा लोभ पलाउन सक्दछ । यसलाई रोक्ने अरुभन्दा उपयुक्त माध्यम भनेको लोकतन्त्र र कानूनी राज्य नै हो । नेताहरुले लोकतन्त्रको माध्यमद्वारा विचारलाई लागू गर्ने र गल्तिमा सच्याउँदै र परिष्कृत गर्दै समाजको अधिकतम हितमा लाग्ने माध्यम के होला ? भन्ने सोच राखेमा पनि हामी स्वभाविक उत्तर पाउन सक्दछौंँ कि बिना हिचकिचाहट गल्तिको विरोध गर्न पाउनु र गल्तिको मात्राको आधारमा निष्पक्ष रुपमा सजाय गर्न पाउनु । यो अधिकार जनतामा सँधै सुरक्षित हुन आवश्यक छ । एकै प्रकारका समस्याहरुको निराकरण गर्न र विकास गर्न पनि धेरै उपायहरु हुन सक्दछन् । तिनलाई बढी उपयुक्तताको आधारमा छान्ने वा मार्ग प्रशस्त गर्ने उपाय लोकतान्त्रिक पद्धति नै हो भन्नेमा विवाद छैन ।
विज्ञानका विद्यार्थीले झैं प्रत्येक विषयलाई मायाँ गर्ने होइन बरु त्यसको उपयुक्तताको आधारमा बढी उपयोगीलाई आत्मसात् गर्ने प्रवृतिको आवश्यकता हामीमा हुन आवश्यक छ । यसलाई विकासवाद वा प्रगतिशील सोच र व्यवहार मान्न सकिन्छ । एक समयमा ठीक देखिएको कार्य समय र परिस्थिति अनुसार पछि अनुपयुक्त हुन सक्दछ वा त्यसमा केही वा धेरै परिवर्तन गर्नु पर्ने हुन सक्दछ । रोगीले कुनै दवाई खाने गरेकोमा अझ राम्रो दबाईको आविष्कार भएमा आँफूलाई पहिलाको औषधिमा नै बानी बसेको छ र त्यही नै बानी परेको छ र तुलनात्मक रुपमा नराम्रो हुन थाले पनि त्यही औषधि नै राम्रो लाग्दछ भन्नु विकासलाई नबुझ्नु र वैज्ञानिक सोचभन्दा बाहिर रहनु हो । यदि त्यसो गरिन्छ भने त्यो आँफैप्रति र समाज तथा भावि पुस्ताप्रति पनि अन्याय हुन जान्छ । यो अवस्थालाई आत्मसात्् गरेर समाज हितको लागि सबैभन्दा उपयुक्त माध्यम छान्ने र अझ उपयुक्तको लागि मार्ग प्रशस्त गर्ने सोचको विकास नै विकास र समानताको प्रतीक हो ।
यसका लागि हामी तयार भयौँ भने देशको विकासलाई कसैले रोक्न सक्ने छैन् र हामीले समानताको बाटो पनि स्वभाविक रुपमा पाउन सक्नेछौँ । हामीहरुको जीवन कुनै विचारको लागि होइन बरु यो त निष्पक्ष रुपमा हरेक किसिमका विचारलाई विश्लेषण गरेर सही छनौट गर्ने र अरुलाई पनि त्यही बाटोमा लग्नको लागि हो । जनताको र आफ्नो पनि हितको लागि हो । पृथ्वीमा आएका सबै विचारहरु मानिसको लागि नै भनेर आएका हुन् । तीमध्ये उपयुक्त भएकालाई छान्ने र गलतलाई छोड्ने निरन्तर प्रक्रिया हामीमा रहेमा वास्तवमा हामीले मानवीय आनन्द पाउन सक्दछौंँ । अनि मात्र हामीले समाजलाई केही भने पनि देन दिन सक्दछाै । कुनै पनि विचार हाम्रो होइन र सबै विचारहरु उपयुक्तताको आधारमा हामी आत्मसात् गर्न सक्छौं भन्ने सोचलाई अगाडि बढाउने माध्यम लोकतन्त्र नै हो ।
