ललितपुर । ललितपुर महानगरपालिकाको छैटौं नगरसभा सम्पन्न भएको छ । सभाले आर्थिक वर्ष २०७८÷०७९ को लागि पाँच अर्ब ५५ करोड ५५ लाख रुपैयाँको बजेट पारित गरेको हो । सम्पन्न नगरसभाले सो बजेट पारित गरेको महानगरपालिकाका मेयर चिरीबाबु महर्जनले बताएका हुन् ।
महर्जनका अनुसार विनियोजित बजेटमध्ये चालू खर्चतर्फ ९१ करोड ६१ लाख ५७ हजार र पूँजीगत खर्चतर्फ तीन अर्ब २४ करोड ३० लाख रुपैयाँ छुट्ट्याइएको छ । त्यसमा पूर्वाधार र मूर्त तथा अमूर्त सम्पदा संरक्षणलाई प्राथमिकतामा राखेको मेयर महर्जनले बताएका छन् ।
नगरसभा ‘पूर्वाधार निर्माणसँगै मूर्त तथा अमूर्त सम्पदा संरक्षणलाई प्राथमिकतामा राखेका छौं’, उनले भने, ‘विकास सूचकांकको आधारमा महानगरपालिकाले वडालाई तीन भागमा वर्गीकरण गरेर बजेट विनियोजन गरेको छ । ’ उनका अनुसार वडालाई यसरी तीन भागमा बर्गिकरण गरिएको बताइएको छ ।
जसमा १३ वटा वडालाई सबैभन्दा बढी तीन करोड २५ लाख, आठ वटा वडालाई दुई करोड ५० लाख र सातवटा वडालाई दुई करोड १५ लाख रुपैयाँ दरले बजेट विनियोजन गरिएको छ । म्हानगरपालिकाका मेयर महर्जनका अनुसार वडा नं १२, १६, १८, २०, २१, २२, २३, २४, २५, २६, २७, २८ र २९ मा तीन करोड २५ लाख, बडा नं २, ३, ४, ५, ९, १३, १५ र १७ मा दुई करोड ५० लाख र वडा नं १, ६, ७, ८, १०, ११ र १९ मा दुई करोड १५ लाख रुपैयाँका दरले बजेट विनियोजन गरेको बताइएको छ ।
त्यसमा महानगरपालिका बनाउने क्रममा गाभिएका वडामा धेरै काम गर्न बाँकी रहेकाले बढी बजेट विनियोजन गरिएको प्रमुख महर्जन बताउँछन् । त्यसैगरी महानगपालिकाले महानगरीय योजनाअन्तर्गत वडा नं ११ मा विद्युतीय शवदाह गृह निर्माणका लागि रु १ करोड बजेट विनियोजन गरेको बताइएको छ । शवदाह गृह सञ्चालनका लागि शवदाह यन्त्र सहयोगस्वरुप प्राप्त गर्ने पनि उनले उल्लेख गरेका छन् ।
यस्तो छ ललितपुर महानगरपालिकाको ऐतिहासिक र धार्मिक महत्व
धार्मिक, सांस्कृतिक एवं ऐतिहासिक, मन्दिरै मन्दिरले ढाकेको नगरीको रुपमा परिचित ललितपुर महानगरपालिका । नेपाल उपत्यकाको प्राचीन तथा महत्वपूर्ण ३ नगरहरु मध्ये सर्वप्राचीन नगर हो ललितपुर ।
अनुपम कलानगरीको रुपमा सुपरिचित यो नगर सफाई तथा अन्य कार्यहरु गर्न वि सं. १९७५ सालमा जारी भएको “पाटन सवाल” बाट “छेमडोल अड्डा” को नामबाट संचालन भई वि. सं. २००९ सालमा ललितपुर नगरपालिका, वि.सं. २०१८ सालमा ललितपुर नगर पञ्चायत, वि.सं. २०४७ सालमा पुनः ललितपुर नगरपालिका र वि.सं. २०५२ सालमा ललिपुर उप–महानगरपालिकाको नाममा कायम भएको थियो ।
त्यसैगरी २०७३ मा ललितपुर महानगरपालिकाको रुपमा विकसित भएको हो ।
उपत्यकाको प्रसिद्ध तीन शहरमध्ये ललितपुर सबैभन्दा पुरानो सहर मानिन्छ । यसलाई प्राचीन कालदेखि हालसम्म विभिन्न नामले चिनिँदै आएको पाइन्छ । जस्तै यल, युपग्राम, ललितपत्तन, ललितापुरी, मानिङ्गल, पाटन आदि ।
साहित्यिक जनश्रुतिअनुसार ललितपुर सहर किराँतकालमै स्थापना भएको थियो । उक्त जनश्रुति अनुसार ललितपुरको अर्को नाम “यल” पहिलो किराँती राजा यलम्वरको नामबाट राखिएको हो । जनश्रुति तथा यहाँको रीतिरिवाज पनि ललितपुर सहर र किराँतहरुको प्राचीन सम्वन्ध देखाउन सहयोग गर्दछ ।
कालखुस्थित पट्को डोँ (किराँत दरबार), ८ सय किराती मारिएको ठाँउ भनेर चिनिने च्यासल हालसम्म पनि किराँतिहरु वर्षो एकपटक आई पूजा गर्नुपर्ने त्यागल स्थित सिद्धिलक्ष्मी मन्दिरको परिसरमा रहेका देवताहरु, तिखिदेवलस्थित शिवजीको मन्दिर आदिले किराँत र ललितपुरको प्राचीन सम्बन्ध थियो भन्ने पुष्टि हुन्छ ।
यस सहरको प्राचीनताको बारेमा प्रमाणित रुपमा प्रकाश पार्ने पुरातात्विक श्रोतहरुको अभाव छ । तर, केही वंशावलीहरुले भारतका मौर्य सम्राट अशोक इ.पू. २५० तिर काठमाडौं उपत्यकाको भ्रमण गरेको र उनले ललितपुरको चारकुना चार र बीचमा एक समेत गरेर पाँच स्तूपको स्थापना गरेको कुरा उल्लेख छ । हालसम्म ललितपुर चारदिशामा चार प्राचीन स्तुपहरु रहेका छन् ।
जुन अहिले पनि अशोक स्तुपको नामले चिनिन्छ । ललितपुर क्षेत्रमा प्राचीन समयदेखि नै वस्ती बसेको केन्द्रको रुपमा विकास भएको कुरामा दुइमत छैन । लिच्छविकालमा यो क्षेत्र युपग्राम नामले चिनिन्थ्यो । यसको पूर्व दिशामा दीपावती नगर (गईट) दक्षिण दिशामा मतीनगर (लगनखेल), पश्चिम दिशामा शिलापुर दानागिरि (पुल्चोक), उत्तर दिशामा ललितारण्य (कुम्भेश्वर) र मध्ये भागमा स्वस्तिक आकारको मंगलबजार रहेको पाइन्छ ।
त्यसैगरी पूर्व दिशामा श्री बालकुमारी, दक्षिण दिशामा बटुकभैरव र श्रीमहालक्ष्मी, पश्चिम दिशामा खड्गयोगिनी र उत्तर दिशामा चामुण्डादेवी रहेको छ । लिच्छवी कालका पुरातात्विक श्रोतहरु अभिलेख, मूर्ति, ढुङ्गेधारा, जलद्रोणी आदि प्रशस्तै मात्रामा प्राप्त भएकाले लिच्छविकालमा ललितपुर पूर्ण रुपमा विकास भइसकेको बुझिन्छ ।
यहाँ रहेका २४ वटाभन्दा बढी लिच्छविकालीन शिलालेख, पहिलो शताव्दीको च्यासलको गजलक्ष्मी, हौगलको हारती, बंगलामुखिको मातृकाहरुको मूर्ति, सिकुबहीको उमामहेश्वर, चण्डेश्वरी मन्दिर अगाडीको उमामहेश्वरको मूर्ति, खपिँछे भैरब मन्दिरको परिसरमा रहेको शिलालेख सहितको जलद्रोणी, अभिलेख सहितको ढुङ्गेधारा आदि प्राप्त भएले लिच्छविकालको युपग्रामको बनौट कला कौशल केही विकास हुँदै आएको पाइन्छ ।
हालसम्म यस ललितपुर उप–महानगरपालिका क्षेत्रमा २४ वटा लिच्छविकालका शिलापत्रहरु पाइएका छन । आजसम्म प्राप्त शिलालेखहरु मध्ये पहिलो अभिलेख स्वथ टोलको संवत् ४११ को अभिलेखलाई पनि लिन सकिन्छ ।
त्यस्तैगरी पाटन बाहालुखाको सम्वत ४३५ को दण्डनायक र सर्वदण्डनायकको उल्लेख गरेका पाइन्छ ।
सम्वत् ६७ को नरेन्द्रदेवको अभिलेखमा युपग्राम, भट्ट र माप्चोक अधिकरणको अधिकार हर्टाईएको ब्यहोरा परेको छ । यहिँ लिच्छविकालको युपग्राम नै पछि गएर पाटन तथा ललितपुर नामकरण भयो । यल, पाटन, ललितपटन, ललितापुरी, ललितपुर, मनिङ्गल आदि नामले प्रख्यात यस नगर मल्लकालमा छुट्टै राज्यको रुपमा रहेको थियो । मध्यकालको बौद्ध धर्म र संस्कृतिको केन्द्रको रुपमा चिनिने नगर कला र संस्कृतिका दृष्टिले उत्तिकै महत्वपूर्ण रहेको छ ।
ललितपुर नगरका भौतिक सम्पदाको प्राचीन महत्वका बारे धेरै अगाडिसम्म जानसक्ने प्रमाणहरु नपाइए तापनि मल्लकाल अगाडि बनेका सम्पदाहरुले अलिहे पनि जीवित छन् । बंशावली तथा अन्य केही स्रोतले बरदेवका हजुरबाबुले –राज प्रसाद) दरबार बनाएको, सन् ११७६ रुद्र देवले पाटन दरबारको एक चोक निर्माण गरेको पनि उल्लेख छ ।
