काठमाडौँ, । नेपालको भाषा, कला, संस्कृति एवं जातजातिका बारेमा राम्रो दख्खल राख्ने शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीको निधनले मुलुककै अभिभावक गुमेको छ । कुनै विषयमा सोध्नु प¥यो वा जान्नु प¥यो भने धेरैले उहाँकै नाम लिन्थे ।
जुम्लाको कला संस्कृतिबारेमा पनि जोशी नै जानकार हुनुहुन्थ्यो । मारुनी, सोरठीदेखि लोकगीतका बारेमा पनि जोशीमा उत्तिकै ज्ञान थियो । ललितपुरको नेवार समुदायमा जन्मे पनि उहाँ स्पष्टसँग नेपाली भाषा बोल्नु हुन्थ्यो भने नेपालको इतिहासका बारेमा अब्बल ज्ञान थियो । नेपालको पहिलो नक्शा बनाउने ऐतिहासिक कामसमेत जोशीले नै सम्पन्न गर्नुभएको थियो ।
कवि लेखनाथ पौड्यालका शब्द ‘आयो टप्प टिप्यो, मिति पुग्यो टारेर टर्दैन त्यो’ मा भने जस्तै जोशी हामीबाट बिदा हुनुभयो । कर्णाली अञ्चलको भाषा संस्कृतिदेखि देउडासम्मका जानकार जोशीले राज्यको मूलप्रवाहभन्दा बाहिर रहेको क्षेत्र र तहलाई समेत काठमाडौँसँग जोड्नुभएको थियो ।
तीन पटक मदन पुरस्कार पाउनु भएका जोशीको जन्म विसं १९७७ वैशाख ३० गते पाटन दरबार क्षेत्र नजिकैको बखुम्बहालमा भएको थियो । संस्कृतिविद् जोशीले २०१२ सालमा स्थापित मदन पुरस्कार २०१३ सालमा पहिलोपटक पाउनुभएको थियो । एकै जनाले तीन तीन पटक मदन पुरस्कार पाउने मध्येका भाग्यमानी व्यक्तित्वमा रूपमा पनि उहाँ स्थापित हुनुहुन्थ्यो ।
उहाँका कृतिहरू ‘हाम्रो लोक संस्कृति’ ले २०१३ सालमा, ‘नेपाली राष्ट्रिय मुद्रा’ ले २०१७ सालमा र ‘कर्णाली लोक संस्कृति’ ले २०२८ सालमा मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको मदन पुरस्कार गुठीले जनाएको छ ।
पुरातत्व विभागका पहिलो निर्देशकको जिम्मेवारी समेत सम्हाल्नुभएका जोशीको सम्मानमा नेपाल राष्ट्र बैंकको मुद्रा व्यवस्थापन विभागले ‘सिक्कामा सत्यमोहन’ प्रकाशित गरेको छ । जोशीको तस्बीर अङ्कित सिक्काको एकातर्फ उहाँको तस्बिर र अर्कोतर्फ संसारकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको चित्र रहेको छ ।
कुनै मानिस जीवीत हुँदा आफ्नो तस्बिर अङ्कित चाँदीको सिक्का प्रकाशन हुने थोरै मानिसमध्ये एक हुनुहुन्थ्यो जोशी । उहाँको सम्मानमा काठमाडौँ विश्वविद्यालयले मनार्थ विद्यावारिधी प्रदान गरेको थियो भने दर्जनौं सम्मान र पुरस्कारसमेत उहाँले प्राप्त गर्नुभएको थियो ।
कुनै एक चिनारीले मात्रै उहाँलाई चिनाउन सम्भव देखिँदैन । उहाँले आम नेपालीले नपाएका सम्मान, मान पदवी, नाम र विश्वास पनि उत्तिकै पाउनुभयो । शताब्दी पूरा गर्दासमेत एक दिन पनि विश्राम नलिनुभएका जोशीको एक सय दुई वर्षको उमेरमा आत्मकथा प्रकाशन भएको थियो । सो कार्यक्रममा उहाँ आफै उपस्थित हुनुहुन्थ्यो ।
पत्रकार तथा लेखक गिरिश गिरीले जोशीको आत्मकथा लेख्नुभएको छ । केही न केही सिर्जनात्मक र रचनात्मक काम गरिरहन रुचाउने जोशीको दीर्घ जीवनको पछाडि निरन्तरको सक्रियता र सकारात्मक सोच नै रहेको उहाँलाई नजिकबाट चिन्नेजान्नेहरू बताउँछन् । नेपाली मुद्राको बारेमा जानकारी दिने उद्देश्यका साथ प्रकाशित उहाँको पुस्तक ‘नेपाली मुद्रा’ पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ ।
राष्ट्रिय समाचार समिति(रासस) को सञ्चालक समिति सदस्यका रूपमा आफ्नो जिम्मेवारी निभाउनु भएका जोशी नेपालको सबै जसो राजनीतिक व्यवस्थाका प्रत्यक्षदर्शी हुनुहुन्थ्यो । व्यवस्था बदलियो, राजनीतिक संस्कार र चिन्तन बदलिए पनि उहाँ सधँै साझा व्यक्तित्वका रूपमा अझ भनौं राष्ट्रिय अभिभावकका रूपमा स्थापित हुनुहुन्थ्यो । त्यो गर्विलो इतिहास नेपाली समाजबाट ढलेको छ ।
नेपालको कला, भाषा, संस्कृति आदिका बारेमा जिज्ञासु भएर खोजी गर्ने, त्यसलाई लिपीबद्ध गर्ने र आमरूपमा प्रकाशन गरेर जानकारी गराउने भएकाले उहाँको नामका अगाडि सम्मानपूर्वक संस्कृतिविदको विशेषण लागेको हो ।
जोशीको जीवनमा जुरेली चरिको गहिरो प्रभाव परेको थियो । उहाँ आफैँले पनि लेख्नुभएको थियो, “मैले बाँच्नका लागि एउटा चरीबाट प्रेरणा पाएँ । त्यो प्रेरणा थियो, सादा जीवन उच्च विचार । चिन्ता नगर्ने, बरू चिन्तन गर्ने र सन्तोषी भएर बाँच्ने ।” नेपाली समाजलाई कलाकार अरनिकोको बारेमा जानकारी दिने व्यक्तित्वसमेत जोशी नै हुनुहुन्थ्यो भने राजा मानदेवका बारेमा बताउने पनि उहाँ नै भएको जानकारहरू बताउँछन् ।
दश वर्षको उमेरसम्म नेपाली भाषा समेत राम्ररी बोल्न नजान्ने जोशी आफँैले भने नेपाली भाषाको खोज तथा अनुसन्धानमा आफ्नो जीवन बिताउनुभएको छ । नेपाली भाषा, कला, संस्कृतिको संरक्षण, संवद्र्धन र विकासमा जीवन पर्यन्त लागि परेका हुनाले उहाँ साझा व्यक्तित्वका रूपमा मात्रै स्थापित हुनुभएन, मान सम्मान उहाँलाई खोज्दै आएको जानकारहरूको भनाइ छ ।
जोशीलाई सुप्रबल गोर्खा दक्षिणबाहु विख्यात त्रिशक्ति पट्ट, आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, पद्यमश्री साधना सम्मान, नेपाल सरकारले पनि उज्ज्वल कीर्तिमान राष्ट्रदीपले सम्मानित गरेको छ । यस्तै, सरकारले जोशीलाई राष्ट्र गौरव सम्मान दिने घोषणा गरिसकेको छ । उहाँका अनुसन्धानात्मक कृति नेपालीमा १० वटा, नाटक पाँच, काव्य दुई र कथा सङ्ग्रह पाँच तथा नेवारी भाषामा गरी करिब ५० कृति प्रकाशित भएका छन् । जोशीको सम्मानमा चित्राङ्कित हुलाक टिकट पनि प्रकाशन गरिएको छ ।
उहाँको निधनपछि राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, प्रधानमन्त्रीलगायत प्रमुख राजनीतिक दलका शीर्ष नेता एवं सर्वसधारणले व्यक्त गरेको प्रतिक्रियाका आधारमा पनि जोशी साझा राष्ट्रिय व्यक्तित्वका रूपमा स्थापित हुनुहुन्थ्यो भन्ने स्पष्ट भएको छ ।
शङ्करराज जोशी र राजकुमारी देवीका सुपुत्र जोशीको जीवन साथी भने राधादेवी हुनुहुन्छ भने एक छोरा र तीन छोरी हुनुहुन्छ । नेपालको कला संस्कृतिको संरक्षणमा सधै राज्य र तिनका निकायलाई घच्घच्याइरहने स्वभावका जोशीले नेपाल र नेपाली समाजका लागि लगाउनु भएको गुन चीरपर्यन्तसम्म कायमै रहनेछ । भौतिक रूपमा उहाँले अन्तिम श्वास लिनु भए पनि उहाँको अन्तिम इच्छाको रूपमा रहेको ‘चक्रसंवर पौभाचित्र’ को अभिलेखन कार्य जारी छ । त्यसको काम समेत अन्तिम चरणमा पुगेको छ ।
