त्यसलाई प्रतिस्थापन गरिरहेको हुन्छ वा त्यस्तो संभावना हुन्छ । यो तथ्यलाई उहाँहरूले राम्रोसंग बुझ्नु भएको थियो । सिरडी साई बाबाले आफ्नो दर्शन गर्न आउनेहरूलाई अचम्मको आशिर्वाद दिनु हुन्थ्यो भन्ने तर्क मानिसहरू गर्दछन् । उहाँले हिन्दु मानिस बाबाको आशिर्वाद माग्न आएमा अल्लाह वा इसामसीहले तिम्रो कल्याण गर्नेछन् भन्नु हुन्थ्यो । त्यस्तै मुसलमानहरुलाई राम, कृष्णले तिमीहरुको कल्याण गर्ने छन् भन्नु हुन्थ्यो । यो भनाइ सत्य जस्तो पनि देखिन्छ ।
सन्तहरू अस्वभाविक लाग्ने तर सत्य बोल्ने गर्दछन् । उहाँले लोकतन्त्रको प्रतिरक्षा गरिरहनु भएको थियो भन्न सकिन्छ । सत्य साई बाबाले अहिले पनि भन्ने गरेको पढ्दा लाग्दछ कि उहाँ पनि त्यही कुरा भनिरहनु भएको छ । उहाँ भन्नु हुन्छ कि–हामी पहिले बिरामी भएको बेलामा खान भनेको दबाई राख्दछौं र यसले धेरै समयपछि बिरामी हुँदा काम गर्दछ भन्दछौं । त्यसो होइन, औषधीको पनि निश्चित काम गर्ने समय हुन्छ । त्यो समय समाप्त भएपछिको अवस्थालाई डेट एक्स्पाएर भन्दछन् । बहाई अल्लाहले बहाई धर्मको प्रचार गर्दा कुनै पनि धर्म विचार वा मत वा सन्तहरूले फैलाएका समाज सुधारका कुराहरू त्यस समयका वसन्त हुन् । तिनीहरू त्यसै समयका विसंगतिहरूका विरुद्धमा आएका हुन्छन्, त्यसपछि फेरी नयाँ वसन्त आउँदछ र पुन नयाँ कुरा, नयाँ परिस्थिति अनुसारका विचारहरूलाई आत्मसात्् गर्नु पर्दछ भन्नु भएको थियो । त्यस्तै वुद्धले हिन्दु धर्ममा भएका विसंगतिहरू हटाउन काटमारको बाटो त्याग्न मानिसले सत्य के हो ? के गर्दा मुक्ति पाउन सकिन्छ भन्ने सोच्नको लागि विचार दिनु भयो । तर उहाँले यो पनि भन्न भुल्नु भएन कि–उहाँ जस्ता वुद्ध पछि पनि हुनेछन् । उहाँ जस्ता भनेका जुन समयमा हुन्छन् त्यो समयको आवश्यकता अनुसार मानिसलाई मुक्ति दिने वुद्धहरू पछि पनि हुनेछन् भन्नु भएको हो । त्यस्तै कृष्णले पनि जब जब धर्मको नास हुन्छ तब तब पापीको संहार र धर्मात्माको रक्षाको लागि आफू आउने बताउनु भएको छ ।
समयको आवश्यकता अनुसार आउने भन्ने हुन्छ । त्यति मात्र कहाँ हो र ? मानिसहरू नयाँ विकसित र बढी फाइदा गर्ने औषधी आउँदा पनि मलाई त पुरानोमा नै बानी परेको छ भन्ने गर्दछन् । मलाई लाग्दछ–बहाइ अल्लाहले मुसलमानहरूलाई, बुद्धले हिन्दुहरूलाई तथा बी.पी.., गोर्वाचोभहरूले कम्युनिष्टहरूलाई त्यही सन्देश दिएको हुनु पर्दछ । समय बदलिइसकेको छ । पुरानै फर्मुलालाई नै उचित हो भन्न छोड र समयको गतिसंग हिंड । समाजलाई अंधेरोमा नराख । एक पटकको राम्रो दबाई समाजको लागि उपयोगी र सबैभन्दा राम्रो कुरा सधैं राम्रो रहिरहन सक्दैन । त्यो फर्मुला त पुरानो भैसक्यो, डेट एक्सपायर भैसक्यो, काम नलाग्ने भैसक्यो, त्यसले अब कामै गर्दैन । चीन, उत्तर कोरिया, क्युबा लगायत नेपाल समेतमा त्यो फर्मुलाले महिलाहरूलाई यौनदासी नै बनायो । यस्ता गलत कार्य धेरै छन् । यो त एउटा उदाहरण मात्र हो । कहिले डेट एक्सपायर भएर र कहिले अझ राम्रो दबाइ आएर महामानव बी.पी.. र गोर्वाचोभहरूले पनि कुनै समयको साम्यवादी विचार त्यही समयको आधारमा वनेको थियो भन्ने बुझ्नु भएको थियो । त्यसमा समयको परिवर्तनसंगै विकास आउनु पर्दछ भन्ने सोचेर आँखा र कान खुला राख्नु पर्दछ भनेर बी.पी.. ले भन्नु भयो । उहाँ कम्युनिष्ट विचार पुरानो भइसकेको महसुस गरी कम्युनिष्ट पार्टी त्यागेर समाजवादी धारामा आउनु भयो । गोर्वाचोभले पनि खुलापन र स्वतन्त्रताको माध्यमद्धारा नै समाजको प्रगति र हित सम्भव हुने सोच राख्नु भयो । उहाँहरूले आफ्नो विचार मानिरहन जरुरी छ पनि भन्नु भएन । कान र आँखा खुला राख्नु भनेको नयाँ विचारलाई पारख गर्न नछोड्नु भनिएको हो ।
त्यसो भए लेनिन, माक्र्स, स्टालिन, माओ आदि खराब त ? भन्ने प्रश्न उठ्न सक्दछ । उनीहरू पनि मानिस नै भएकोले उनीहरूमा मानवीय सीमा हुनु स्वभाविक हो । उनीहरूले दिएका विचार एक हदसम्म ठीक भए पनि त्यही वसन्तको लागि ठीक थिए भन्न सकिन्छ । किनभने उनीहरू पनि मानिस थिए । उनीहरूका पनि इन्द्रियका सीमा थिए । ती सीमित क्षमताको आधारमा र अनुभवका आधारमा उनीहरूले विचार दिए र व्यवहार गरे । तर त्यो सर्वदेशीय र सर्वकालिक हुन सक्दैन भन्ने कुरा उनीहरूले प्रष्ट भन्न सकेनन् । उनीहरूका अनुयायीहरूले वाद, प्रतिवाद र संवादको अर्थ पनि बुझेनन् वा आपूmलाई फाइदा हुने किसिमले गर्दा उसले निश्चित परिधिसम्म मात्र सोच्न सक्दछ । अरु विचारभन्दा जति परिष्कृत भए पनि उसको विचार सार्वभौम हुन्छ भन्ने सोच्नु मानवीय कमजोरी र मानव संरचना नबुझ्नु हो, द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई नबुझ्नु नै हो । बहाई अल्लाहले भन्नु भए जस्तै धर्ममा वा राजनीतिमा जहाँ पनि विकास र समानतालाई आत्मसात्् गर्ने विषयभित्रका विविधतालाई मात्र सम्मान गरिनु पर्दछ । समानता विपरीतका विचारलाई जनतामा लागू गर्नु लोकतन्त्र होइन । त्यस्तै कुनै पनि विचारको पक्षमा राज्य रहनु र अर्को विचारको विपक्षमा राज्य रहनु पनि लोकतन्त्र हुन सक्दैन । यसमा शान्तिपूर्ण रुपमा रहन चाहने सबै विचारलाई अस्तित्वको अधिकार हुन्छ र जनताबाट (आवधिक निर्वाचन) अनुमोदितलाई सरकार चलाउने अधिकार हुन्छ । तर त्यही नाममा जनताको अभिमत भनेर लोकतन्त्र, मानव अधिकार, लोककल्याणकारी विचारलाई छोड्न भने पाइँदैन । तिनलाई आत्मसात्् गदै अरु विषयहरूमा सरकारले जनताको इच्छा अनुसार काम गर्ने हो ।
नेपाल पहिला हिन्दु राष्ट्र थियो । अहिले धर्म निरपेक्ष छ । विश्वमा कतिपय देशहरू धर्म निरपेक्ष छन् भने कतिपयले धर्मलाई मान्यता दिएका छन् । त्यति मात्र होइन, राष्ट्रिय धर्मको विरोध गरेमा वा धर्म परिवर्तन गरेमा मृत्युदण्ड दिइने राष्ट्रहरू पनि छन् । अर्कोतर्फ धर्म निरपेक्ष देशहरूमा समेत उग्र धर्मान्धतालाई आत्मसात्् गरिएको पनि देखिन्छ । धर्म निरपेक्षताको वास्तविक सुन्दरता भनेको सरकारको लागि अथवा राज्यको लागि धर्मको कुनै स्थान हँुदैन भन्ने हो । विकासमा, कानूनमा, समाजमा धर्मको विशेष स्थान राज्यले नदिनु धर्म निरपेक्षता हो । राज्यले धर्मको लागि खर्च गर्ने कुरा प्रमुख हँुदैन । धर्मको सुरक्षा वा विरोध राज्यको काममा पर्दैन ।
राज्यले धर्मको रक्षाको लागि सामान्यतः कानुन बनाउँदैन । तर कतिपय धर्म निरपेक्ष देशहरूमा धर्म अनुसारका कानुन बनेका छन् । भारतमा हिन्दु कानुन, मुसलमानको कानुन आदि कानुनहरू, अलग अलग धर्मका लागि कानुन छन् । कहिलेकाँही त सत्य समेत सापेक्ष हुन्छ । त्यो यस मानेमा कि–आज देखिएको सत्यभन्दा भोली देखिने सत्य अझ सुन्दर, अझ परिष्कृत हुने संभावना सदैव रहनेछ । लोकतन्त्र समानताको लागि हो । मानव अधिकारको लागि हो । मानवीय समानतालाई अस्वीकार गर्ने जातिय तथा धार्मिक कानुनहरूलाई मान्नु लोकतन्त्रको वास्तविक मर्म होइन ।
