– राजेन्द्र प्रसाद पाठक
वैदिक कालमा नयाँ राजाको पदस्थापना पछि वा राज्य प्राप्त गरी सकेपछि दिग्विजययात्रा गर्ने चलन थियो । यस्ता खाले यात्राले नयाँ राज्यहरु थपिने पनि संम्भावनाहरु हुन्थे भने , अर्थोपार्जनका साथै देश , राजा र प्रजाहरुको समेत महिमा अन्य देशका राजा र जनता बिच पुर्याउने माध्याम पनि यही नै थियो । यस किसिमको यात्राले सैन्य र आर्थिक सामथ्र्य समेत साथ साथै प्रदर्शन हुने हुनाले यसको महत्व छुट्टै खालको थियो । यसले राज्यको कुटनितीको समेत ब्यावस्थापन हुनमा सघाऊ पुर्याउथ्यो।
आज भोली पनि त्यसकै निरञ्तरता स्वरुप नयाँ सरकार तथा राष्ट्रप्रमुखहरुको आगमन संगै बिभिन्न देश देशावरको भ्रमण गर्ने परम्परा छदैछ । जुन कुरा वैदिक परम्परामा घोडचढी , हात्तीका लावा लस्कर र शसस्त्र सैन्यले सजिसजाउ हुने यात्राले अन्यत्रलाई शान्ति भन्दा प्रतिशोधको भावना पैदा गर्न सक्षम हुने गर्दथ्यो । यसले शान्तिपुर्ण कुटनितीको विकाश गर्नुको अलावा आक्रोशपुर्ण अस्त्र शस्त्र नितीलाई महत्व दिएको हुन्थ्यो । यसले देश , देश र जन, जन बिचमा हरहमेशा डर र त्राश मात्रै फैलाई रहेको हुन्थ्यो । तर अबको संसारमा त्यो किसिमको त्राशदीपुर्ण कुटनिती भन्दा शान्तिपुर्ण कुटनितीले स्थान लिई सकेकोछ ।
आज भोलीको कुटनितीले राज्यको सिमाना भन्दा पनि देशको प्रभुत्व प्रदर्शन गर्ने र वढाउने कार्यमा तल्लीन भएको देखिन्छ । साना र अल्प विकशित देशहरुको हकमा भन्ने हो भने ति देशहरु आ -आफ्ना देशहरुलाई अरु विकशित देशहरु सरह पुर्याउनमा तल्लीन भएको देखिन्छ । बिभिन्न खाले श्रोत साधनको समुचित प्रयोग गरेर साधन सम्पन्न बन्न तिर उन्मुख भएकाहरुको तुलनानमा विकशित देशहरु भने आ–आफ्ना कब्जामा बिभिन्न साना देशहरुलाई लिएर आफुलाई महाशक्ति देश सावित गर्नमै तल्लीन रहेको देख्न सकिन्छ । आज भोली राज्यको सिमा बिस्तार भन्दा पनि प्रभुत्व विस्तारमा होडवाजी चल्न थालेको छ । त्यसै कारणले मझौला देशहरु महाशक्ति संग टक्कर गर्दै बिभिन्न खाले बार्गेनिङका लागी आणविक शक्ति सम्पन्न हुनमा लागी परिरहेका छन् भने कोही चाहिं त्यस खाले आणविक परिक्षणलाई रोक लगाएर परिक्षण गर्न नदिने र राष्ट्रसंघको हवाला दिदै निशस्त्रीकरणतर्फ उन्मुख भएकाछन् । किन भने शक्तिशाली देशहरुलाई अरु पनि शक्तिशाली भए भने आफ्नो प्रभुत्व गुम्न सक्ने सोच शङ्कामा रुमल्लीई रहेकाछन् भन्दा फरक नपर्ला ।
माथी उल्लेखित् बिषयबस्तुहरु नितान्त शस्त्र संग संम्वन्धित् कुटनैतिक खिचातानीका बिषय मात्र हुन् । अब अर्को त्यो भन्दा पनि शक्तिशाली वैश्य कुटनितीको बिषयलाई केही मात्रामा भए पनि उजागर गर्ने कोशिस गरौं । एक्काईसौं शताब्दीमा आएर वैश्य कुटनितीको स्थान झन ठुलो बन्दैछ । संसारभर बढ्दो जनसंख्यालाई मध्यनजर गर्दा उत्पादनलाई बढाएर त्यसको समुचित बितरण र ब्याबस्थापन गर्न सक्नु अर्को बडेमानको रणनितीक राजनैतिक कुटनिती ति देशका सामु खडा भएका छन् । शस्त्र अस्त्रमा जतीसुकै शक्तिशाली भएता पनि उत्पादन र बितरणमा सन्तुलन पैदा गर्न नसक्दाको खतरा अब भने विकशित भनौदा राष्ट्रहरुले ब्यहोर्नु पर्ने टड्कारो देखिन थालेको छ । एउटा उदाहरणका लागी शस्त्र अस्त्रमा अमेरिका जतिसुकै महाशक्ति सावित भएता पनि उत्पादन र समुचित बितरणका हकमा चीन अत्यन्तै शक्तिशाली भएर संसार सामु देखा परिरहेको छ । यत्ती मात्रै होईन चीनको उत्पादन खपतका लागी विश्व बजारको आधा भन्दा बढी हिस्सा ओगटेको अमेरिकाले आफ्नो ढोका बन्द गर्ने हो भने चीनको उत्पादन समेत अलपत्र पर्न सक्ने देखिएको छ । यती मात्र कहाँ हो र सस्तो र त्यसकै तुलनामा गुणस्तरीय उत्पादनका लागी समेत चीन विश्व बिख्यात सावित भैसकेको छ ।
त्यसैले विश्व राजनीतीमा समेत चीन र अमेरिका एक अर्काका परिपुरक सावित भैसकेका छन् । त्यसैले अन्य राजनैतिक गतिबिधीहरु समेत यही पेरीफेरीमै सिमीत रहन बाध्य हुनेमा शंङ्का गरिरहनु नपर्ला । उत्पादन र उपभोक्ता बिचको बजार सन्तुलनका लागी समेत यि दुई महाशक्ति एक अर्काका परिपुरक नै हुने कुरामा बाँकी संसारले भुल्नु हुदैन । यि दुई महाशक्तिको आड भरोसामा विश्वका अन्य देशहरु कित्ताकाट हुनु भन्दा अगावै यि केही राजनैतिक कुटनितीमा ध्यान दिएर मात्रै देश देशावरको दौड धुप अर्थपुर्ण रहला अन्यथा बाँकी कुराहरु आगामी एक शताब्दी सम्मका लागी थाती राख्दा नै वेश हुने हाला ।
यस लेखको निचोड पनि यही नै हो कि जुन सुकै भ्रमण र यात्राले समेत लेना देनाकै बिषयलाई जोड दिई रहेको देखिन्छ । तर हामी भने त्यस किसिमको अबस्थामा अझै पुग्न सकेका छैनौं । किन की अझै सम्म हाम्रो परम्परागत जिविकोउन्मुख खेती प्रणालीले ग्रामिण स्तरमा साथ दिई रहेको छ । त्यसले नै शहरमा जिविकोपार्जन गर्नेहरु मध्य पनि साठी प्रतिशत भन्दा ज्यादालाई यसैले टेको दिई रहेकै कारण हाम्रा राजनेताहरु यस्तो खाले सत्ता टिकाउ र राज गरको राजनीतीमा सफल देखिएका हुन् । यदी विकशित देशको जस्तो ब्यापारिक र औद्योगिक अर्थतन्त्रमा आश्रित् समाज हुन्थ्यो भने देश उहिल्यै टाट पल्टी सकेको हुन्थ्यो । केही हद सम्म वैदेशिक रेमिट्यान्सले पनि देशलाई थेगी रहेकोछ । नत्र यस्तो सरकारमा जाने र सरकार टिकाउने खालको मात्र दौडधुपले सरकार एक घण्टा मात्र पनि टिक्न सक्ने थिएन । किन भने हाम्रा आवश्यकताहरु अत्यन्तै सिमीत र वैकल्पीक समेत भएका कारण यसो हुन सम्भव भएको हो अन्यथा । हाम्रा आवश्यकताहरु मात्र निर्वीकल्प थिए भने पनि सडक , सडक चोक गल्ली , गल्लीहरुमा क्षणभरमा हुने आन्दोलनको रापले सरकारलाई खरानी बनाउन सक्ने तागत पनि सोही निर्विकल्प आवश्यकताले मात्रै ल्याउन सक्दछ । हेर्नुहोस् विकशित देशका सरकारहरु कती साना तिना देखिने बिषयहरुबाट समेत सजिलै प्रभावित भई परिवर्तन हुने गर्दछन् ।
हामीलाई देख्दा लाग्न सक्छ कती साना भन्दा साना देखिने विषयहरु जनताको स्तरमा कती सम्म संम्वेदनशिल हुँदा रहेछन् । हामी भने चार अंगुल काटेसम्म ख्याल ख्यालमै छौं । तर पाँचौ अंगुलमा गर्दनै रहदैन भन्नेमा समेत ख्याल राख्दैनौं । धन्न हामी गोर्खाली हामीलाई गुरु गोरखनाथको आर्शिवादले नै होला हामी बाँची रहेका छौं हाँसी रहेका छौं ।
अब हामी विषयतिरै फर्किएको वेश होला । हामी पोशाक , पहिरन र अभिनन्दनका कुराहरुमा अल्झिई रहेका छौं । ति त एउटा सानो तिनो औपचारिकता मात्रै हो । एउटा पाहुनालाई गरेको सत्कारका बिषयलाई भन्दा उनको भ्रमणबाट प्राप्त हुन सक्ने उपलब्धी मात्रै महत्वपुर्ण पक्ष हो यसले हामीलाई लेना देनाको अवसर सम्म पु–यायो कि पु–याएन सोही कुराले नै बढी मशत्व राख्दछ ।
आजको युगमा विकाश तर्फ उन्मुख हुन सकिएन भने देश र जनता भोलीका दिनमा निरिह बन्नु पर्ने हुन्छ । संसारले उन्नतीलाई नै महत्व दिईरहेको अवस्थामा एक अर्काको मिलेमतोमा विकाशोन्मुख हुन सक्नुमा नै हाम्रो ध्येय हुनु जरुरी छ । यस्ता बकवासपुर्ण आलोचना समालोचना भन्दा माथी उठेर हाम्रा दुई देशिय सम्बन्ध बिस्तार गर्दै । भएका श्रोत साधनलाई न्यायोचित बितरण र संम्बर्धन गरेर मात्रै हामीले भौतिक सुख सुविधा हाँसिल गर्न सक्दछौं । अन्यथा हाम्रो देश देशावर भ्रमण गर्ने कुराहरु अर्काको उन्नतीको प्रशंसा मात्र गरेर समय बर्वाद पार्ने सम्मको काम भन्दा माथी नरहन सक्दछ । राष्ट्रप्रमुखहरुको देश देशावरको यात्राले प्राप्त गर्न सक्ने फाईदाहरु यिनै माथी उल्लेखित बिषयहरु नै हुन । यस किसीमको कार्यबाट केही बेफाईदाहरु समेत हुन सक्दछन् । त्यो भनेको भौतिक हिस्साको खर्च बढाउनकै लागी भ्रमण गर्नु ब्यार्थ छ । यती मात्रै नभएर अनाबश्यक भ्रमणले र असन्तुलित लेना देनाले आफ्नो श्रोत र ढुकुटी रित्याउने कार्यमा मात्रै सफलता हात लाग्दछ ।
त्यसैले कुनै पनि देशको भ्रमण गर्नु भनेको निरञ्तरता प्रदान गर्नु मात्रै होईन यसबाट खास किसीमको उपलब्धी हाँसिल हुनै पर्दछ । त्यसका लागी लामै र गहिरै अध्यन बिष्लेषणबाट आएको निचोडका आधारमा भ्रमणको एजेण्डा तय हुनु जरुरी छ । तर हामीमा भने त्यस किसीमको अभ्यासमा कमीकमजोरी भएको सहजै महसुस गर्न सकिन्छ । बिगतमा भएको हाम्रा प्रधानमन्त्रीको भ्रमणले समेत खास उपलब्धी ल्याएको महसुस गरिएको छैन । तर अबका दिनहरुमा हुने भनिएका भ्रमणहरुले ठोस उपलब्धि हाँसिल गर्न सक्षम होस् हाम्रो कामना यती मात्रै हो ।
आए गए मेरो, न्वाए ध्वाए गोरो भन्ने नेपाली उखानलाई सम्झने हो भने पनि भ्रमण केही न केही फलदायी नै हुन्छ । तर न्युनतम् फाईदालाई मात्र हेरेर चित्त बुझाउन सक्ने अवस्था नभएकै कारण समेत अधिकतम् उपलब्धी हाँसिल गर्नका लागी भने हामीले समय सापेक्ष अभ्यस्त हुनै पर्दछ । त्यसका लागी हाम्रा प्रधानमन्त्रीले समेत बिभीन्न बिषयगत बिज्ञहरुको सुझावलाई मध्यनजर गरी अगाडी बढ्न सक्यो भने मात्र उपलब्धी हाँसिल गर्न सहज होला । नत्र बेकामको दौडधुप सावित हनेछ । अस्तु !!
