–राजेन्द्र प्रसाद पाठक
कुटनीति यस्तो एउटा अजिवको विषय हो । जसको शुरुवात मानव सभ्यता सँगसँगै हुँदै आएको मानिएता पनि वैदिक कालमा कौटिल्यको पालादेखि अझै परिष्कृत हुँदै आएको थियो भन्नेमा पुर्वीय दर्शन विश्वस्त छ । उनै कौटिल्यलाई यदाकदा चाणक्य पनि भनिदो रहेछ । यस बिषयमा शाश्वत प्रमाण भने भेटिएको छैन । जे होस् पुर्वीय समाज वैदिक कालदेखी नै कुटनैतिक अभ्यासमा दिक्षित हुँदै आएकोमा दुईमत रहेन । त्यसैले चाणक्य नीति अध्याय एकको नवौं श्लोकमा भनिएको छ ।
लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता ।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न कुर्यात्तत्र सङ्गतिम् ।।१०।।
जीविका, डर, लाज, कुशलता, दान गर्ने प्रवृत्ति यी पाँच जहाँ छैनन् त्यहाँका मानिसको साथ कदापि नगर्नू । माथि उल्लेखि ति पाँच चिजहरु नै मानव सभ्यता सुचारु राख्नका लागी पर्याप्त आधारहरु हुन् भन्दै गर्दा आधुनिक युगले नमान्ला । तर पनि यी पाँच चिजहरु नै सु–संस्कृत र सभ्य मानव जीवन सञ्चालन गर्न सक्ने मुलभुत आधारहरु हुन भन्नेमा शंका गरी रहनु नपर्ला । समयको परिवर्तित् रुपले धेरै चिजहरुको माग गर्दै जाला तर आधारभुत चिजहरु यिनै पाँच तत्वसँग सम्बन्धित हुन्छन् । जीविका भन्ना साथै जीवन जीउने आधारहरु चाहे ति आधुनिक हुन् या पुरातन जे भएता पनि सिर्फ जीउनकै लागी मात्र हो । यस भित्र धेरै बस्तुहरु अटेका हुन्छन् । डर भन्नाले शत्रुसंगको भयदेखी अन्य कुराहरु समेत पर्दछन् । लाज भन्नले हरेक कामहरु सुचारु गर्दा लज्जाबोध हुनुले नैतिकताको पालना गर्न सिकाउँछ । कुशलता अर्को अत्यन्तै महत्वपुर्ण पक्ष हो जुन कुरामा व्यक्तिले क्षमता र दक्षता हाँसिल गरेको छ । सो काम उसका लागी परिणाम सहितको सहज बन्न सक्दछ । अब बाँकी पाँचौं तत्व भनेको दान हो । दान भन्नाले सहयोग अनुदान लिने दिने प्रकृया हो । जो जसलाई आवश्यक हो साही मात्र यस दान प्रणाली अन्र्तगत समाहित हुनु पर्दछ । हाम्रो शास्त्रले दान लिने र दिने दुवै उचित पात्र हुनु पर्दछ भनेको छ । अनुचितमा दान लिनु दिनु दुवै पाप हो भनिन्छ । माथि उल्लेखित पाँचै तत्वहरु नभएको स्थान मानव समाजका लागि उपयुक्त हुँदैनन् भन्ने नै चाणक्यको भनाइ हो ।
अब बिस्तारै प्रसङ्गतिर लागौं । बिगत केही बर्षयता नेपालको कुटनैतिक , राजनैतिक , सामाजिक , शैक्षिक लगायतका क्षेत्रहरुमा संलग्न रहेकाहरुमा यी कुनै तत्वहरु मिश्रित भएको पाइएको छैन । अझै राजनीतिमा लागेकाहरुमा यी गुणहरु विल्कुलै पाइएको छैन । उच्च ओहदामा बस्न पाएका धेरै जसोबाट यो अवस्थासम्म आइ पुग्दा आफुलाई करेक्सन गर्नै नचाहने प्रवृतिले नै देशमा बस्न नचाहनेहरुको संख्या दिनानुदिन बढ्दै गरेको छ । उचित ज्ञान र क्षमता नभएता पनि यदि उचित स्थानमा आफन्त भएकै कारण देशको लब्ध प्रतिष्ठित पदमा जानेहरुमा योग्यता र क्षमता माथि उचित निगरानी राखिंदैन । कार्य कुशलता नभएकाहरुबाट परिणाम खोज्नु आफैमा अर्को असक्षमता नै हो । अझै कुटनैतिक क्षेत्रमा त यसको परिणाम झनै गलत पनि आउन सक्दछ ।
आन्तरिक कुटनीतिमा मात्र होईन अन्तर्राष्ट्रि«य कुटनीतिमा समेत यसले नराम्रो प्रभाव छोड्न सक्दछ । अहिलेको काम मात्रै होइन पहिले भए गरेका काममा समेत अतिरञ्जना देखा पर्न सक्दछ । त्यसैले हालसालै मात्र नेपाल सरकारले राजदुत भएर जानका लागि आवश्यक योग्यता भनेर कम्तिमा बि.ए. पास र अंग्रेजी बोलचाल र लेखपढ गर्न जान्ने हुनु पर्दछ भन्ने नियम पारित गरेको छ । यो चाहीं राजनैतिक नियुक्तिका लागि मात्रै हो । अन्य करियर डिप्लेमेटको हकमा त यो पहिले देखी नै लागु थियो । यी दुई रिक्वाएरमेन्टले के कुरामा निर्दिष्ट गराउँछ की आजसम्म त्यो स्तरको राजदुतहरु राजनैतिक नियुक्ति भित्र भएकै छैनन् । जो भएका छन् ति पनि जहाँ जहाँ त्यो स्तरको योग्यता आवश्यक पर्दछ । त्यस्ता देशका तनखा, तलब सुबिधा बढी हुने हुनाले त्यहाँ योग्यलाई नभएर आफन्तलाई मात्रै पठाइएको छ । जस्तै जापानको राजदुतमा पठाउनु पर्ने योग्यता पुगेकालाई जापान नपठाएर श्रीलंका, बंगलादेश तर्फ पठाइए । जहाँ यस्ता योग्यता भन्दा पनि छिमेकी देश भएकै कारण दुतावास खोलिएको छ । न त यिनीहरु हाम्रो देशको लागी उत्कृष्ट दाता नै हुन् । यस्ता देशहरुमा उपस्थितिका लागि मात्रै नियुक्ति गरिएको हुन्छ । तर जापान जस्तो देशमा त त्यस खालको उपस्थितिले मात्रै पुग्दैन । त्यहाँ त काम समेत प्रसस्तै हुने गर्दछन् । त्यस्ता देशहरुमा तलव सुविधासमेत धेरै हुने हुनाले चाहे जे सुकै होस् । आफन्तलाई नै खटाएर भए पनि तनखा र सुविधा आफ्नैमा ल्याउनु पर्दछ भन्ने नेतृत्वको सङ्कुचित सोचकै कारण यसो भैरहेको छ । त्यस्ता नाम मात्रैका कुटनीतिज्ञका कारण विगतमा भए गरेका सम्बन्धहरु समेत टुट्न गई राज्य असफल समेत हुन बेर लाग्दैन ।
बि.ए. पास र बोलचालको अंग्रेजी एउटा सामान्य भन्दा सामान्य मापदण्ड नै हो । स्वदेशमा एउटा जुनियर निजामती अफिसर बन्नकै लागिसमेत यस्ता योग्यता आवश्यक पर्दछ । एउटा सामान्य निजामती अफिसर सरह योग्यता भएर मात्रै दुतावास सञ्चालन गर्न सक्दछ भन्नु समेत थप अर्को प्रश्न जन्मन सक्दछ । यसका लागी कम्तीमा अध्ययन, अनुसन्धान , लेखन, प्राध्यापन लगायतको अन्य बौद्धिक क्षेत्रमा एक दशक भन्दा बढी कार्य सम्पादन गरेको र कम्तिमा स्नातकोत्तर तह पास गरेकालाई मात्र यस्ता क्षेत्रमा खटाइनु पर्ने हो । जे होस् अहिले यत्तिको मापदण्ड त भयो बिगतमा यतिसम्म पनि थिएन भन्नेसम्मको आधार भने तय भएको छ । आफन्तलाई रोजगारी दिनका लागि, रिटायर्ड भएकालाई देश विदेश सयर गर्नकै लागि पठाउने । आदि कार्यले धन्न आजसम्म हाम्रो देशको अन्तर्राष्ट्रिय कुटनीति जेन तेन चलिरहनुमा नै हामीले गर्व गर्न बाध्य हुनुले हाम्रा योग्यता पुगेका जनताका छोरा छोरी अझै कोरिया, जापान, अरब आदिमा श्रम बेच्न बाध्य हुनु पर्ने दिनहरु सकिएका छैनन् भन्नेमा नै हामीले विश्वास गर्नु परिरहेको छ । जबसम्म योग्य जनशक्तिको देशले कदर गर्न सक्दैन तब सम्म माथि उल्लेखित चाणक्यको पाँच तत्व नभएको देश वा स्थान ठहर हुन गई विदेश पलायन हुने गति तिव्र हुदै जान्छ । अन्तमा छानिएर स्वदेशमा रहन बाध्य भएकाहरुबाट देशले त्राण पाउन सक्ने सम्भावना क्षीण भएर जानेछ ।
जीविका , डर , लाज , कुशलता र दान गर्ने प्रवृति जुन जुन स्थानमा हराउँदै जाला त्यहाँ त्यहाँ मानव सभ्यताको विलय र अन्त्य भएर जाने नै छ । कालान्तरमा त्यस्ता क्षेत्रहरु सभ्य मानवका लागि मसानघाट तुल्य हुनेछन् । आजसम्म वाल वाल बाँची रहेका हामीहरु यदि यस्तै प्रवृति हावी भैरहने हो भने र उच्च राजनैतिक स्तरबाट यस्ता बिषयहरुमा चिन्तन मनन् गरेर सफल राष्ट्र« निर्माणार्थ अत्यन्तै कठोर नीति नियम लागु गर्न नसक्ने हो भने आजसम्म लागु हुँदै गरेको अकर्मण्यताले देश असफल तुल्याउनेमा दुईमत नरहला । माथी उल्लेखित ति पाँच तत्वहरु मानवलाई साँच्चिकै मानव बनाउने सक्षम र योग्य तुल्याउने नैतिक नियमहरु हुन् । जसलाई सभ्यताको शुत्रधार कुटनीति भने पनि फरक नपर्ला । यी कुराहरु मानवको हर कदममा लागु हुनु जरुरी छ । अस्तु !!!
